Jaworzna
Niewielka wioska (530 mieszkańców) u podnóża Sałasza, rozciągnięta w głębokiej dolinie jednego z bocznych dopływów Łososiny.Informacje ogólne
Najwyższe zabudowania (osiedle Na Korabiu) sięgają wys. ok. 850 m. Warto wybrać się również do przysiółka Oślak, położonego na malowniczej przełączce w bocznym grzbiecie Pasma Łososińskiego. Wieś jest dobrym punktem wypadowym w rejon Kobyły i oczywiście w Pasmo Łososińskie.
Z nazwą wsi Jaworzna spotykamy się po raz pierwszy w XVI w. Najstarsze dokumenty (Długosz) mówią też o osadzie Szymanczowa albo Wola Szymanczowa. Ta nazwa zanikła zupełnie w XVII w. i nie pozostała nawet w tradycji miejscowej. Prawdopodobnie Wola Szymańcowa stanowiła dolną część dzisiejszej Jaworznej, położoną w dolinie Łososiny. Do 1782 r. wieś była w posiadaniu klarysek ze Starego Sącza. Sytuacja własnościowa zmieniła się po „kasacie józefińskiej” w 1782 r., kiedy to dobra ziemskie klasztoru przeszły na własność cesarza, tzw. „kamery”, mieszkańców wsi nazywano zresztą później „kamerakami”. W 1833 r. baron Brunicki nabył część gruntów dawnej królewszczyzny Pisarzowej, a później dawne wsie tzw. klucza strzeszyckiego, m.in. Żmiącą, Krosną oraz Jaworzną. Mieszkańcy wioski doznawali od jego urzędników licznych przykrości, w skrajnie trudnych warunkach musieli odrabiać pańszczyznę, aż do czasów jej zniesienia w 1848 r. W 1842 r. chłopi wnieśli oskarżenie na Brunickiego do cyrkułu w Nowym Sączu, zarzucając jego urzędnikom i fornalom liczne nadużycia i pobicia. Specjalna komisja badała sprawę przez 5 miesięcy, ale chłopi niczego nie wskórali.
Za czasów „panowania” Brunickiego na tym terenie pojawili się Żydzi. Najbardziej znanym ich przedstawicielem był niejaki Breiner z Wiśnicza, właściciel miejscowej karczmy. Dzieci Breinerów po śmierci rodziców dokonały w większości konwersji na katolicyzm, czyli „wychrzciły się” jak to określano w miejscowej gwarze. Potomkowie Breinerów wyjechali do Ameryki, na Węgry, część z nich po dziś dzień żyje w Limanowej.
W połowie XIX w. rozpoczęto starania o stworzenie we wsi szkoły. Dzieci z Jaworznej musiały bowiem chodzić na lekcje do odległych Ujanowic. Z powodu znacznej odległości i niebezpiecznej przeprawy przez burzliwą Łososinę wiele z nich zaniedbywało naukę. Z inicjatywy ks. Głąbińskiego stworzono w 1858 r. w Jaworznej szkółkę, tzw. „prywatną” (nazywano ją też „zimową”), mieszczącą się w domu jednego z gospodarzy. Nauka w takiej szkole trwała od św. Katarzyny (25 listopada) do końca kwietnia, a więc ok. 5 miesięcy. Na jej utrzymanie płacili rodzice po 40 halerzy od każdego dziecka. Nauczycielami byli miejscowi, światlejsi gospodarze, którzy za swą pracę otrzymywali 1 zł od dziecka rocznie. Uczyli oni rachunków, czytania, pisania oraz katechizmu. Do takiej szkółki uczęszczała także młodzież, która po 4 okresach zimowych kończyła edukację na etapie elementarnego wykształcenia. W 1911 r. utworzono w Jaworznej szkołę publiczną, po kilku latach przeniesiono ją do samodzielnego budynku. Pod koniec XIX w. mieszkało tu 555 mieszkańców i było 85 domów mieszkalnych.
W czasie I wojny światowej toczyły się na stokach okolicznych wzgórz zażarte walki pomiędzy wojskami austro-węgierskimi i Rosjanami. Pamiątką tych bojów jest cmentarz wojenny nr 359 na Korabiu (przy czarnym szlaku na Sałasz) oraz ślady okopów i leje po ostrzale artyleryjskim na os. Przyjaworz.
Od początku XX w. mieszkańcy zabiegali o utworzenie we wsi samodzielnej parafii z osobnym duszpasterzem. Wcześniej chodzono na msze św. do Kamionki, Laskowej lub odległych Ujanowic. Budowę kaplicy rozpoczęto z inicjatywy ujanowickiego proboszcza ks. Bernarda Dziedziaka w kwietniu 1932 r. Naczelnik gminy St. Oleksy ofiarował działkę i kamień budowlany, miejscowi cieśle zadeklarowali po 30 darmowych dniówek roboczych. Plany i nadzór budowlany ofiarował Stanisław Augustyn ze Żmiącej. Wśród miejscowej ludności rozprowadzano specjalne pocztówki-kupony, przeznaczone na sfinansowanie świątyni. W ciągu kilku miesięcy letnich 1932 r., nad stromym brzegiem potoku wybudowano „miły i wcale sympatyczny” kościółek, który zdaniem miejscowego nauczyciela Czechowskiego, „będzie dla potomnych wzorem, że jak się chce, to się wszystko da zrobić”.
W czasie wojny Jaworzna była ośrodkiem działań partyzanckich. Mieściła się tu placówka terenowa AK o kryptonimie „Ulga”.
Z racji położenia w głębokiej dolinie wartko płynącego potoku (na odcinku 4,5 km różnica poziomów wynosi 300 m) w Jaworznej już w XIX w. powstało wiele młynów. W szczytowym okresie było ich 15, a niektóre pełniły swą funkcję do lat 80-tych XX wieku. Oprócz mielenia mąki napędzały piły tartaczne, służyły do ubijania sukna, a nawet produkcji energii elektrycznej. Młyn A. Oleksego wytwarzał prąd na potrzeby miejscowej szkoły aż do 1969 r., kiedy to Jaworzna została zelektryfikowana.
W dolnej części wsi, nieco poniżej nowej szkoły, zachował się drewniany budynek „starej szkoły” z początku XX w.
W centrum wsi stoi wspomniany wyżej murowany kościółek z 1932 r. p.w. Przemienienia Pańskiego. Znajdująca się w głównym ołtarzu figura Chrystusa Cierpiącego z XVIII w., dłuta nieznanego artysty otaczana jest wielką czcią przez mieszkańców. Przedtem figura znajdowała się niedaleko obecnego kościoła, pomiędzy trzema rosnącymi koło siebie lipami, nad stromym brzegiem potoku. O Chrystusie Cierpiącym z Jaworznej pisał pięknie w „Przewodniku Katolickim” z 1934 r. pochodzący stąd nauczyciel i literat p. W. Dunarowski (nazwisko rodowe Dudek), który mieszkał i tworzył w Bydgoszczy.
„Szkarłatem odziany, w cierniowej koronie, na dłoni wsparłszy umęczoną głowę
Siedział w ciasnej kapliczce, wciśnięty we wnękę z trzech potężnych lip utworzoną…”
Z Jaworzną związany był p. Andrzej Janas, znany w okolicy artysta rzeźbiarz, twórca wielu kapliczek.
Miejscowości
BiałeBrzezna
Chabówka
Chełmiec
Chochorowice
Chomranice
Chyszówki
Czarny Potok
Czasław
Długołęka-Świerkla
Dobra
Glisne
Gruszowiec
Iwkowa
Jaworzna
Jazowsko
Jodłownik
Jurków
Kamienica
Kamionna
Kanina
Kasina Wielka
Kasinka Mała
Klęczany
Kobielnik
Kostrza
Koszary
Krzeczów
Kudłacze
Laskowa
Limanowa
Lipnik
Lubień
Lubomierz
Łącko
Łętowe
Łososina Dolna
Łososina Górna
Łostówka
Łukowica
Marcinkowice
Męcina
Młynne
Mszana Dolna
Mszana Górna
Myślenice
Naszacowice
Nowe Rybie
Nowy Sącz
Pasierbiec
Pcim
Piekiełko
Pisarzowa
Podegrodzie
Poręba
Przyszowa
Raba Niżna
Rabka-Zdrój
Raciechowice
Rajbrot
Rogi
Rozdziele
Siekierczyna
Skrzydlna
Słopnice
Stadła
Stróża (k. Myślenic)
Strzeszyce
Szczawa
Szczyrzyc
Szyk
Świdnik
Świniarsko
Tenczyn
Tęgoborze
Tokarnia
Trzemeśnia
Tymbark
Ujanowice
Węglówka
Wilczyce
Wilkowisko
Wiśniowa
Zalesie
Zasań
Znamirowice
Żegocina
Żmiąca