Podegrodzie
Duża, ładna wieś gminna nad Dunajcem (ok. 1800 mieszkańców), położona w centrum Kotliny Sądeckiej, niedaleko Starego i Nowego Sącza. Jest uważana za centrum kulturalne grupy etnograficznej Lachów Sądeckich. Okolica charakteryzuje się znakomitymi walorami klimatycznymi i krajobrazowymi, stąd też Podegrodzie jest ważnym ośrodkiem rolnictwa i sadownictwa. Folklor miejscowy rozsławia zespół ?Podegrodzie?, istniejący od 1937 r., zdobywca licznych nagród na krajowych i międzynarodowych festiwalach. Działają również zespoły dziecięce, ludowi artyści i gawędziarze.Informacje ogólne
Zabudowa usytuowana jest w dolinie Dunajca oraz na zboczach okolicznych wzgórz. We wschodniej części wsi wznoszą się poprzecinane jarami potoków pagórki noszące nazwy: Łazy, Kucowa, Grobla i Zamczysko. Poszczególne części wsi zachowały tradycyjne nazwy takie jak: Zapłocie, Zagumie, Kucowie, Niżne i Wyżne Pola, Barczyna, Kolonia (od osadników niemieckich), Soślina (od rosnącego tu lasu sosnowego), Jadwisin, Pędzicha, Starkowiec i wiele innych.
Ze względu na swe korzystne położenie, Podegrodzie było niezwykle ważnym punktem osadniczym o bardzo starej metryce. Pierwsze ślady człowieka w tej części Kotliny Sądeckiej pochodzą sprzed prawie 3000 lat, w okresie późniejszym na tzw. Grobli powstało duże grodzisko, zamieszkiwane kolejno przez ludność kultury łużyckiej, lateńskiej i ludność związaną z okresem rzymskim. Prehistoryczna osada „na Grobli” jest jednym z najlepiej przebadanych stanowisk archeologicznych na terenie południowej Małopolski. Zmieniała ona swój kształt i wymiary co najmniej czterokrotnie. Początkowo żyjący tu ludzie mieszkali w niewielkich jamach, później - w trakcie kolejnych faz osadniczych - budowano drewniane chaty, podobne do tych, jakie znamy np. z Biskupina. Cała osada była również obwiedziona wysokim wałem drewniano-ziemnym. We wczesnym średniowieczu istniało tu jeszcze jedno grodzisko na tzw. Zamczysku, rywalizujące z równie potężnym grodem Wiślan w pobliskich Naszacowicach. Zdaniem części badaczy (prof. Poleski) Podegrodzie było jednak tylko osadę służebną wobec większego grodu w Naszacowicach (od nazwy „Pod grodem” wywodziłaby się nazwa Podegrodzie).
W momencie kształtowania się średniowiecznego państwa Piastów Podegrodzie stanowiło najważniejszy w tej części Małopolski ośrodek administracyjny i obronny. Według przypuszczeń prof. Żakiego to właśnie tutaj mieściła się pierwotna siedziba kasztelanów sądeckich i właśnie w Podegrodziu znajdowała się praosada, która dała początek historycznemu Sączowi. Z tą tezą polemizowała M. Cabalska, która pierwotną sądecką osadę umiejscawiała na Winnej Górze nad Biegonicami, po drugiej stronie Dunajca.
Faktem jest, że Podegrodzie jest jedną z najstarszych wsi Sądecczyzny. Wedle przypuszczeń niektórych historyków pierwsza parafia powstała już tutaj za czasów Bolesława Chrobrego, w roku 1014. Wybudowana w tym czasie świątynia z drewna modrzewiowego stała kilkaset lat, zanim nie rozsypała się ze starości. Ważniejszymi kasztelanami sądeckimi, którzy rezydowali w Podegrodziu byli Jan Zaprzaniec, Chwalisław, Dzierżykraj i Wydżga. Od połowy XIII w. Podegrodzie i kilkanaście okolicznych wsi weszło w skład dóbr kościelnych, jako uposażenie klasztoru klarysek w Starym Sączu i pod opieką zakonnic rozwijało się jako ważny ośrodek gospodarczy i handlowy. Istniało tutaj 5 cechów: garncarski, kowalski, rzeźniczy, tkacki i szewski. Od XVI w. funkcjonowała również szkoła parafialna. W 1581 r. sądeckie klaryski posiadały w Podegrodziu 10 łanów kmiecych, 7 zagród z rolą, 8 zagród bez roli. Sołtysem był Jan Gostwicki. W XVI w. nastąpiła zmiana systemu gospodarowania na wsi. Powszechną formą staje się gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. Nowe folwarki zdobywano kosztem chłopów, których usuwano z ziemi.
W roku 1607 folwark w Podegrodziu wydzierżawił Krystyn Lipski, który był zobowiązany płacić klasztorowi czynsz dzierżawny w wysokości 65 zł polskich rocznie. Po nim dzierżawcami folwarku byli: Stefan Wielogłowski, Krzysztof Stadnicki, a od 1747 r. Ignacy Malczewski. Chłopi zobowiązani byli do odrabiania pańszczyzny w wysokości 12 godzin dziennie w lecie i 8 godzin w zimie, bez zwolnienia pana nie mogli opuścić wsi. Nastawieni na osiągnięcie maksymalnego zysku dzierżawcy nie robili nic, aby polepszyć ciężkie położenie chłopów. W latach 1708-1710, podczas epidemii dżumy, zmarło w Podegrodziu 165 mieszkańców, a w okolicznych wsiach około 2000 osób. Po konfiskacie w 1782 r. dóbr klasztornych przez cesarza Józefa II, sytuacja chłopów uległa polepszeniu. Mogli uczyć się rzemiosła, zawierać małżeństwa bez zgody pana, zmieniać zawód.
W 1770 r., jeszcze przed rozbiorami cała Kotlina Sądecka (w tym również Podegrodzie) została zaanektowana przez Imperium Habsburgów, dwa lata później zostało to potwierdzone oficjalnym traktatem rozbiorowym. W 1784 r. stworzono w Podegrodziu wzorcową kolonię niemiecką, w której osadzono 5 rodzin ewangelickich z terenu Rzeszy. Z końcem XIX w. na znajdujących się w okolicy pokładach węgla brunatnego rozwinęło się drobne górnictwo. Na przełomie XIX i XX w. wieś była ważnym ośrodkiem politycznego ruchu chłopskiego oraz ruchu spółdzielczego. Wójt Tomasz Ciągło był długoletnim posłem do parlamentu we Wiedniu, a mieszkający tu Józef Konstanty wraz z księdzem Anałkiewiczem zakładali Kółko Rolnicze, Straż Pożarną, Kasę Pożyczkową przemianowaną później na Kasę Stefczyka. W 1913 r. rozpoczęła działalność w Podegrodziu Żeńska Szkoła Rolnicza. W szkole tej uczyła później Zofia Chrząstowska, która wspólnie ze swym mężem Stanisławem przyczyniła się do stworzenia w Podegrodziu Izby Regionalnej, prezentującej kulturę materialną Lachów Sądeckich. W 1944 r., w obliczu zbliżającego się frontu, hitlerowcy fortyfikowali okoliczne wzgórza, m.in. budowali okopy na wczesnośredniowiecznych grodziskach.
Atrakcje regionu
Informacje krajoznawcze:
Jak już wspomniano, Podegrodzie jest uważane za „stolicę” Lachów Sądeckich zwanych również Podegrodzkimi. Kontynuatorem bogatych tradycji kultury ludowej jest zespół „Podegrodzie”, który występował na scenach w Niemczech, Francji, Hiszpanii, Jugosławii, Danii i Belgii. Najcenniejszym - trzykrotnie uzyskanym - trofeum była „Złota Ciupaga” Grand Prix Międzynarodowego Festiwalu Ziem Górskich w Zakopanem. W 1992 r. zespół został laureatem europejskiej nagrody w dziedzinie sztuki ludowej „Europa - Preis fr Volkskunst”. Dziedzictwo ojców i dziadów kultywuje zespół dziecięcy „Małe Podegrodzie”, istniejący przy miejscowej szkole podstawowej od 1954 r. Tradycje regionalne popularyzują p. Kunegunda Waśko i p. Bronisława Zimowska.
W Podegrodziu działa wielu twórców i artystów ludowych, wśród najbardziej znanych warto wymienić:
• Władysława Gancarczyka, Annę Liber, Marię Wnęk, Stanisława Ledniowskiego– malarstwo
• Rozalię Zygmunt, Krystynę Duda – plastyka obrzędowa
• Janinę Nawalaniec i Janinę Ciągło – haft regionalny.
Dominującym elementem w panoramie wsi jest kościół parafialny p.w. św. Jakuba Apostoła, murowany, z 1832 r. Jest budowlą halową o długości 37 m, z prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Posiada barokowy wystrój i organy, dwa renesansowe posągi z przełomu XVI i XVII w., chrzcielnicę z 1409 r. W wyposażeniu są stare ornaty, kielichy i monstrancje. Nieco poniżej kościoła, na niewielkim wzgórzu wśród starodrzewu stoi klasycystyczny budynek plebanii.
We wsi znajduje się ponadto kilka ciekawych kapliczek:
• kapliczka św. Anny z 1 poł. XVII w., w płd. części wsi, barokowa, kamienna, otynkowana, kryta blachą. Wewnątrz obraz św. Anny Samotrzeć z Maryją i Dzieciątkiem Jezus, z 1631 r. Z prawej strony wejścia tablica z napisem, odnoszącym się do pięćsetnej rocznicy zwycięstwa pod Grunwaldem.
• kapliczka św. Sebastiana z roku 1849, postawiona przy drodze do Juraszowej na XIX-wiecznym cmentarzu cholerycznym. Kamienna, otynkowana, pokryta blachą, na fasadzie płaskorzeźba, przedstawiająca scenę ukrzyżowania. Wewnątrz ołtarzyk z obrazem „Męczeństwo św. Sebastiana”.
• Kapliczka św. Michała w centrum wsi, przy głównej drodze. Zbudowana na przełomie XVIII/XIX w., w 1998 r. przebudowana.
Muzeum Regionalne w Podegrodziu im. Zofii i Stanisława Chrząstowskich wyrosło z prywatnej kolekcji. Eksponaty zgromadzone na wystawie ukazują stroje ludowe, przedmioty codziennego użytku, narzędzia i sprzęty gospodarskie, obrzędowość regionu. Muzeum stanowi oddział skansenu w Falkowej, zbiory znajdują się w siedzibie Gminnego Ośrodka Kultury i są udostępniane przez pracowników biblioteki. Drewniany dom państwa Chrząstowskich znajduje się kilkadziesiąt metrów na północ od GOK-u.
Gminny Ośrodek Kultury jest organizatorem i koordynatorem życia kulturalnego gminy. Z ciekawszych imprez warto wymienić:
• Małopolski Przegląd Dziecięcych Zespołów Kolędniczych,
• „Druzbacka”- konkurs instrumentalistów ludowych i drużbów weselnych,
• Przegląd „Podłaźnicek” organizowany w czasie świąt Bożego Narodzenia.
W Podegrodziu działa mini skansen wsi lachowskiej „Kubalówka”, którego twórcą jest p. Krzysztof Bodziony. „Kubalówka” składa się z drewnianej zagrody chłopskiej, spichlerza i kuźni, wyposażonych w tradycyjne sprzęty i narzędzia gospodarskie. Odbywają się liczne pokazy tradycyjnych zajęć: pieczenie chleba, wykonywanie tradycyjnych ozdób świątecznych, wypiek opłatków wigilijnych. tel. 18/445 93 89.
Będąc w Podegrodziu, warto też zwiedzić starą kuźnię rodziny Nawalaniec, położoną niedaleko kościoła.
Kulturę ludową Podegrodzia propaguje miejscowy przewodnik, p. Wojciech Bogucki. W niewielkim gospodarstwie agroturystycznym prowadzi warsztaty kulturowe: pieczenie chleba, obróbka lnu, lepienie garnków. tel. 18/445 90 73
Na wczesnośredniowiecznym grodzisku wznoszącym się nad Podegrodziem zachowały się fragmenty umocnień (okopy, transzeje) niemieckiej linii obronnej A2, budowanej w 1944 r. przed spodziewaną ofensywą Armii Sowieckiej.
Z Podegrodzia pochodził bł. Stanisław Papczyński, założyciel Zgromadzenia Księży Marianów (czcicieli Niepokalanego Poczęcia NMP), beatyfikowany w 2007 r. W centrum wsi, przy głównej drodze stoi pomnik, poświęcony temu wybitnemu kapłanowi.
Miejscowości
BiałeBrzezna
Chabówka
Chełmiec
Chochorowice
Chomranice
Chyszówki
Czarny Potok
Czasław
Długołęka-Świerkla
Dobra
Glisne
Gruszowiec
Iwkowa
Jaworzna
Jazowsko
Jodłownik
Jurków
Kamienica
Kamionna
Kanina
Kasina Wielka
Kasinka Mała
Klęczany
Kobielnik
Kostrza
Koszary
Krzeczów
Kudłacze
Laskowa
Limanowa
Lipnik
Lubień
Lubomierz
Łącko
Łętowe
Łososina Dolna
Łososina Górna
Łostówka
Łukowica
Marcinkowice
Męcina
Młynne
Mszana Dolna
Mszana Górna
Myślenice
Naszacowice
Nowe Rybie
Nowy Sącz
Pasierbiec
Pcim
Piekiełko
Pisarzowa
Podegrodzie
Poręba
Przyszowa
Raba Niżna
Rabka-Zdrój
Raciechowice
Rajbrot
Rogi
Rozdziele
Siekierczyna
Skrzydlna
Słopnice
Stadła
Stróża (k. Myślenic)
Strzeszyce
Szczawa
Szczyrzyc
Szyk
Świdnik
Świniarsko
Tenczyn
Tęgoborze
Tokarnia
Trzemeśnia
Tymbark
Ujanowice
Węglówka
Wilczyce
Wilkowisko
Wiśniowa
Zalesie
Zasań
Znamirowice
Żegocina
Żmiąca