Szczyrzyc
Duża wieś (560 mieszkańców) w dolinie Stradomki u podnóża Cietnia, znana w całej południowej Polsce z racji istniejącego tu opactwa cystersów o prastarej metryce.Informacje ogólne
Szczyrzyc jest również dużym ośrodkiem pielgrzymkowym i celem licznych wycieczek krajoznawczych, rozpoczyna się tutaj kilka tras turystycznych, prowadzących do najciekawszych miejsc w okolicy. W swej długiej i burzliwej historii Szczyrzyc był ważnym centrum osadniczym, siedzibą rozległego powiatu, a także ośrodkiem naukowym. Dzisiaj znowu powraca do dawnego blasku, ściągając liczne rzesze pątników i turystów.
Najstarsze ślady osadnictwa są związane z potężnym grodem na pobliskiej górze Grodzisko (618 m). Odkryto tu ślady działalności człowieka, datujące się już na okres kultury łużyckiej, następne fazy osadnicze związane są z wczesnym średniowieczem, kiedy funkcjonował tu gród broniący południowych rubieży Małopolski. W pierwszej połowie XIII w. wojewoda krakowski Teodor z możnego rodu Gryfitów sprowadził do Szczyrzyca cystersów, powierzając im misję kolonizowania okolicznych ziem (o historii i działalności zakonników piszemy w rozdziale „O szczyrzyckich cystersach”). Zaradność i administracyjne zdolności kolejnych opatów szczyrzyckich spowodowały, że już za czasów Kazimierza Wielkiego dobra zakonne obejmowały kilkadziesiąt okolicznych wsi i miasteczko Nowy Targ. W XVI w. Szczyrzyc był już siedzibą dużego powiatu, sięgającego aż po Wisłę, w którym znalazły się takie miejscowości jak Tyniec, Dobczyce, czy Wieliczka. W XVII w. dokonano przebudowy klasztoru, przy którym funkcjonowała też wtedy duża szkoła znana pod nazwą „Akademii Szczyrzyckiej”. W epoce zaborczej nastąpił jednak powolny upadek miejscowości, zlikwidowano powiat, a zakonnikom odebrano ich dobra ziemskie. W czasie II wojny światowej opactwo stało się ośrodkiem konspiracyjnego ruchu oporu, a ojciec Hubert Kostrzański był kapelanem oddziałów partyzanckich działających na tym terenie. Obecnie klasztor dzięki hojnym darowiznom ze Stanów Zjednoczonych jest pięknie wyremontowany, obok znajduje się gospodarstwo rolne i zabudowania dawnego browaru.
Środek wsi przypomina wyglądem i charakterem przestrzennym niewielkie miasteczko, jest tu mały ryneczek, kilka sklepów i szpitalik.
Atrakcje regionu
Informacje krajoznawcze:
1. Najcenniejszym zabytkiem Szczyrzyca jest oczywiście zespół opactwa cystersów, znajdujący się w centrum wsi. Swą obecną formę architektoniczną uzyskał w XVII w. po wielkiej przebudowie realizowanej przez opata Stanisława Drohojowskiego. W skład kompleksu klasztornego wchodzą: kościół, klasztor z muzeum, stacje drogi krzyżowej z ołtarzem polowym oraz zabudowania gospodarcze z browarem.
Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP obecny wygląd uzyskał ok. 1620 r. Później kilkakrotnie przebudowany, kilkakrotnie niszczony pożarami. Jest to budowla orientowana, założona na rzucie krzyża łacińskiego, z równej długości nawą i prezbiterium. Od wschodu dobudowana jest półkolista absyda. Na zewnątrz kościół jest podparty szkarpami. Nad wejściem umieszczone są dwa portale gotyckie, ostrołukowe, z XV w. Wewnątrz są dwa ołtarze boczne, rokokowe z obrazami Matki Boskiej, św. Benedykta, św. Kazimierza. W ołtarzu głównym znajduje się słynący cudami obraz Matki Boskiej Szczyrzyckiej, koronowany po raz pierwszy w 1939 r. i ponownie złotymi koronami papieskimi w 1984 r. Z innych interesujących elementów wnętrza warto wymienić konfesjonały i ambonę rokokową, chrzcielnicę kamienną, lwy drewniane pod stallami i dwa orły, trzymające tarczę z herbem Gryf.
Zabudowania klasztorne, pochodzące głównie z XVII w., przylegają do nawy głównej kościoła od południa. Są one zbudowane dookoła kwadratowego wirydarza. Na parterze i piętrze znajdują się sklepione krużganki, od płd.-wsch. klatka schodowa. We wschodniej części klasztoru zachowało się obramienie okna z herbami Pilawa i datą 1572.
Muzeum klasztorne powstałe z inicjatywy ojca Henryka Jędrzejewskiego, z niezwykle interesującą ekspozycją zajmuje kilka sal na parterze i pięterku zabudowań klasztornych. Można tu zobaczyć wiele ciekawych eksponatów, m.in. obrazy świętych z XV i XVI w. malowane na desce, stare szaty liturgiczne, monstrancje, biblie, a nawet fragmenty uzbrojenia. Część ekspozycji poświęcona jest postaci Władysława Orkana, ucznia przyklasztornej szkoły.
2. Przy skrzyżowaniu dróg w kierunku Skrzydlnej i Jodłownika znajduje się cmentarzyk wojenny nr 362 z czasów I wojny światowej, projektu Gustawa Ludwiga, przy cmentarzu ładna murowana kapliczka. Po przeciwnej stronie skrzyżowania pomnik, poświęcony poległym w czasie II wojny światowej.
3. Przy drodze do Skrzydlnej drewniany budynek tzw. „starej szkoły”. Nieco bliżej przy skrzyżowaniu kamienna kapliczka z przełomu XVIII/XIX w. z barokową figurką Matki Boskiej.
4. „Wioska indiańska”, stanowiąca mini-skansen kultury Indian Ameryki Pónocnej, prowadzona przez małżeństwo Włodarczyków (rodem z Olsztyna). Znajduje przy drodze od centrum wsi na płn.- zach., przy szlaku czarnym, tel. 508 111684, www.wioska.indianska.prv.pl
5. Opactwo cystersów (strychy kościoła i budynków gospodarczych) jest miejscem bytowania dwóch niezwykle cennych koloni rozrodczych rzadkich i zagrożonych gatunków nietoperzy: podkowca małego i nocka orzęsionego. Kolonia nocka liczy ponad 300 dorosłych samic i jest jedną z trzech najliczniejszych w Polsce.
6. W Szczyrzycu mieszkał i tu założył swą pracownię słynny organomistrz Tomasz Fall (1860-1922). Pochodził z Iwli koło Dukli, kształcił się w Krośnie i Lwowie, do Szczyrzyca przybył w 1885 r. na zaproszenie ojców cystersów. Jego dziełem są organy w wielu okolicznych świątyniach, m.in. w Kaninie, Jodłowniku, Jazowsku, Kamionce Małej i Łukowicy. Przede wszystkim znany jest jako twórca dużego 20-głosowego instrumentu w kościele św. Mikołaja w Bochni. Pochowany został na szczyrzyckim cmentarzu, do dnia dzisiejszego zachowały się dom i pracownia mistrza.
Browar klasztorny w Szczyrzycu.
Pierwszy dokument związany z produkcją piwa w dobrach klasztornych pochodzi z roku 1628. Zaczęło się od produkcji podpiwku na bazie palonego jęczmienia, którym gasili pragnienie żniwiarze zatrudnieni latem przy pracach polowych. Około roku 1824 zaczęła się produkcja piwa wysokoprocentowego. Wodę czerpano z „boskiego” źródełka w Wadzyniu, jęczmień pochodził z pól cysterskich. Zachowały się piwnice, w których przechowywano w cieplejszych porach roku obłożone lodem beczki z piwem. Cystersi prowadzili browar do 1925 r. kiedy został on wydzierżawiony prywatnemu przedsiębiorcy p. Eugeniuszowi Czernemu. Ten opuścił Szczyrzyc w 1945 r. wraz z wojskami niemieckimi. Po wojnie browar został znacjonalizowany i należał do różnych, często zmieniających się właścicieli państwowych bądź spółdzielczych, m.in. PGR, Centralnego Zarządu Hodowli Koni w Warszawie a także dębickiego „Igloopolu”. Najdłużej funkcjonował pod nazwą „Browar Podhalański w Szczyrzycu” (w latach 1957- 1970). W tym okresie produkcja została zmodernizowana, zakupiono wiele nowych urządzeń. Piwo było sprzedawane na okoliczne rynki, między innymi do Jodłownika, Tymbarku, Limanowej, Myślenic i Dobrej. W 1983 r. browar produkował ok. 22000 hektolitrów piwa rocznie i to mimo, że „słynęło” z dość podłej jakości... Po zmianach gospodarczych, które nastąpiły w kraju po 1989 r. browar ponownie przejęli cystersi, ale nie podołali konkurencji ze strony wielkich kompani piwowarskich i ostatecznie zaprzestali produkcji w 1997 r. U progu XXI w. nastąpił krótkotrwały epizod produkcji piwa o nazwie „Frater”, ale ze Szczyrzycem nie miało ono nic wspólnego oprócz etykiety i nazwy, ponieważ warzone było w browarze „Belgia” w Kielcach. Aktualnie budynek szczyrzyckiego browaru jest pięknie odnowiony, a zakonnicy zamierzają rychło wrócić do tradycji warzenia piwa w murach swego opactwa.
Miejscowości
BiałeBrzezna
Chabówka
Chełmiec
Chochorowice
Chomranice
Chyszówki
Czarny Potok
Czasław
Długołęka-Świerkla
Dobra
Glisne
Gruszowiec
Iwkowa
Jaworzna
Jazowsko
Jodłownik
Jurków
Kamienica
Kamionna
Kanina
Kasina Wielka
Kasinka Mała
Klęczany
Kobielnik
Kostrza
Koszary
Krzeczów
Kudłacze
Laskowa
Limanowa
Lipnik
Lubień
Lubomierz
Łącko
Łętowe
Łososina Dolna
Łososina Górna
Łostówka
Łukowica
Marcinkowice
Męcina
Młynne
Mszana Dolna
Mszana Górna
Myślenice
Naszacowice
Nowe Rybie
Nowy Sącz
Pasierbiec
Pcim
Piekiełko
Pisarzowa
Podegrodzie
Poręba
Przyszowa
Raba Niżna
Rabka-Zdrój
Raciechowice
Rajbrot
Rogi
Rozdziele
Siekierczyna
Skrzydlna
Słopnice
Stadła
Stróża (k. Myślenic)
Strzeszyce
Szczawa
Szczyrzyc
Szyk
Świdnik
Świniarsko
Tenczyn
Tęgoborze
Tokarnia
Trzemeśnia
Tymbark
Ujanowice
Węglówka
Wilczyce
Wilkowisko
Wiśniowa
Zalesie
Zasań
Znamirowice
Żegocina
Żmiąca